"ΑΜΠΡΑ ΚΑΤΑΜΠΡΑ ": ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΟΡΩΜΑΪΚΗ ΑΙΓΥΠΤΟ

                                                              William Brashear

Ph. D. Κλασικής Φιλολογίας (Παν/μιο Michigan)

Επιμελητής του Agyptisches Museum, Berlin

Είναι μια λαμπρή, ηλιόλουστη μέρα στην Αίγυπτο.

Μα ποια μέρα στην Αίγυπτο δεν είναι λαμπρή, ηλιόλουστη και ζεστή; Δυο νοικοκυρές, η Θοήρις, μια Ελληνίδα ειδωλολάτρισσα, και η Φλαβία, μια κάπως εκρωμαϊσμένη Αιγύπτια, συναντιούνται τυχαία στο δρόμο, ενώ κάνουν τα ψώνια τους. Η συ­νομιλία που ακολουθεί έχει να μας πει πολλά για την ελληνορωμαϊκή μαγεία στα χρόνια της ύστε­ρης αρχαιότητας.

Θοήρις: "Φλαβία! τι κάνεις;”

Φλαβία: "Όχι και τόσο καλά. Έχω πυρετό εδώ και τέσσερις μέρες και δεν λέει να με αφήσει. Εσύ, τι γίνεσαι;”

Θ: "Ω, Φλαβία, είμαι ερωτευμένη- κατά τ' άλλα, καλά.”

Φ: “Μήπως τον ξέρω;"

Θ: “Να, αυτός εκεί κάτω, ο νεαρός του μπακάλικου. Έμαθα πως τον λένε Κρέοντα. Δεν είναι παί­δαρος;”

Φ: “Και με το παραπάνω μάλιστα!"

Θ: "Ω, Φλαβία, είναι ο ωραιότερος γκόμενος που έχω δει! Ανυπομονώ να τον κάνω δικό μου - και εγώ να γίνω δική του! Τι θα κάνω; Δεν μου ρίχνει ούτε μια ματιά! Αγνοεί ακόμη και το ότι υπάρχω! Μπορεί να περνάω ακριβώς δίπλα του, όταν πηγαίνω στην αγορά, και κείνου καρφί δεν του καίγεται! Τα χω πια χαμένα!"

Φ: "Μπορεί, όμως, να ενδιαφέρεται για σένα, όσο και συ γι' αυτόν, αλλά κάνει το δύσκολο. Γιατί δεν πας σ' αυτόν τον Εβραίο μάγο στην οδό Ίβιδος; Ξέρω πως τότε που η Κλαυδία έλιωνε για τον Σεραπίονα, σ’ αυτόν πήγε. Πάντα οι Εβραίοι μάγοι έχουν τα πιο παντοδύναμα είδη μαγείας στη διάθεσή τους, κι αυτός τη βοήθησε. Για κοίτα την τώρα! Μου είπαν πως ο μάγος ξέρει όλους τους τρόπους να ρίξει το ίνδαλμα σου στην αγκάλη σου. Και είναι βέβαιο πως, μπορεί ν’ ανακατέψει και να φτιάξει κάτι για σένα, ίσως και για τους δυο σας: ένα ερωτικό γήτεμα για σένα, ένα ερωτικό φίλτρο για κείνον, που θα το ρίξεις κρυφά στο φαγητό ή στο ποτό του.

Θ: "Το 'ξέρα πως αν σου μιλούσα, κάποια καλή ιδέα θα κατέβαζες και θα με συμβούλευες σω­στά!"

Φ: “Μια που θα πας, Θοήρη, ζήτα από το μάγο να σου δώσει και μερικές κατόρες, να τις πάρω μαζί μου στους αυριανούς αγώνες. Αλήθεια, γιατί δεν έρχεσαι και συ; Θα ξενοιάσεις για λίγο, μέχρι το γούρι της αγάπης να πιάσει τόπο. Την τελευταία φορά κέρδισαν οι πράσινοι, αλλά αύριο θέλω να κερδίσουν οι γαλάζιοι! Ξέχνα τούς κόκκινους και τους πράσινους, δεν έχουν καμιά ελπίδα! Εύχομαι οι πράσινοι και τα άλογά τους να τσακιστούν στον ιππόδρομο! Αν, πράγματι, ο μάγος αξίζει τον κόπο, ως και αυτό ακόμη μπορεί να το καταφέρει! Τώρα δα θέλω να ρωτήσω τους θεούς για κάποια πράγ­ματα που με απασχολούν: Θα πάω ταξίδι; Θα έχω πλούτη; Να ανοίξω μαγαζί;

Μπορείς και συ να τους συμβουλευτείς για την πιθανότητα γάμου σου με τον Κρέοντα."

Θ: "Κανένα πρόβλημα! Αλλά ποιους απ’ όλους τους θεούς; Έχετε τόσους πολλούς εδώ στην Αίγυπτο, και οι περισσότεροι είναι γλιστερά, γλοιώδη πλάσματα, σαν φίδια και κροκόδειλοι. Οι θεοί της πατρίδας μου είναι πανέμορφοι και μόνο δώδεκα, παρακαλώ!"

Αρκετές μέρες αργότερα η Θοήρις και η Φλαβία ξανασμίγουν:

Θ: "Φλαβία, έχω να σου πω τα πιο θαυμάσια νέα!"

Φ: "Πήγες τελικά στον μάγο, Θοήρη; Του είπες τι ήθελες; Έκανε κάτι για να σε βοηθήσει;"

Θ: "Ναι, ναι και ναι! Μου 'πε πως έχει ένα αρχαίο αιγυπτιακό γήτεμα, που το βρήκε στο ναό του Ερμή στην Ηλιούπολη. Είναι τόσο αποτελεσματικό, με τη βούλα που λένε, που το κείμενό του μετα­φράστηκε στα Ελληνικά, μια που κανείς πια δεν μιλά με ιερογλυφικά!

Αχ, πρέπει, οπωσδήποτε, να βρω μήλα! Θα δυσκολευτώ, βέβαια, τέτοια εποχή, αλλά δεν μπορώ να περιμένω μέχρι το φθινόπωρο. Μπορεί όμως να χρησιμοποιήσω και ρόδια, που μου βρίσκονται από πέρυσι το χειμώνα. Είναι σκληρούτσικα απ’ έξω και ίσως να τον χτυπήσω, αν τα πετάξω με δύναμη!"

Φ: "Να τον χτυπήσεις;! Τι στην ευχή σχεδιάζεις να κάνεις, Θοήρη;"

Θ: "Ο μάγος μού είπε να πάρω ένα μήλο, να  φάω λίγο, και έπειτα να το πετάξω στον Κρέοπα ή να του δώσω το υπόλοιπο να το φάει. Ο μάγος ισχυρίζεται πως αυτό το κόλπο, μαζί με μια σιωπηλή προσευχή στην Αφροδίτη, τη θεά του έρωτα, είναι ένα αλάθητο, ακαταμάχητο γήτεμα για τον έρωτα."

Φ: “Δεν θέλω να το παίξω απαισιόδοξη, Θοήρη, αλλά αν δεν πιάσει; Έχει ο μάγος κανέναν άλλον άσο κρυμμένο στο μανίκι του;"

Θ: “Πάντα! Αν δεν πιάσει αυτό το κόλπο, τότε θα ψήσω μερικά μπισκότα, ομοιώματα του Κρέοντα από ζυμάρι, και θα τα φάω λέγοντας:

Τρώω τα μάτια σου, πίνω το αίμα σου, τρώω το συκώτι σου, φορώ το δέρμα σου'.

Η θεά θα ρίξει το βλέμμα της πάνω μου από κει ψηλά στον ουρανό και όλα θα μού 'ρθουν βολικά! Καλά δεν είναι;
Φ: "Πολύ μοβόρικα και μακάβρια μοιάζουν!"

Θ: “Κι όμως, εμένα ο Κρέων μού φαίνεται τόσο πεντανόστιμος που θα μπορούσα να τον καταβροχθίσω, αν ήθελα! 

Ποιος νοιάζεται για μπισκότα και γλυκύσματα;! 

Θα 'χω τη λιχουδιά μου οποιαδήποτε μέρα!"                                  

Φ: "Μα, να πίνεις αίμα και να τρως σάρκες; Για πρόσεχε, Θοήρη, μη σε περάσουν για Χριστιανή! ^

«Αυτοί, ξέρεις, πίνουνε το αίμα και τρώνε τη σάρκα του θεού τους."

Θ: "Μπορώ ακόμη να σκαρφαλώσω το βράδυ στην οροφή του σπιτιού μου, να ξεντυθώ, να λύσω τα μαλλιά μου, να αρωματίσω το σώμα μου και να πω την προσευχή: Εσύ είσαι το άρωμα που μοσκοβόλησες το κορμί της Ίσιδας, σαν ρίχτηκε στην αγκαλιά του Όσιρι, του σύνευνου και αδελφού της, που κείνη τη μέρα της χάρισε χάρη και γοητεία. Χάρισε και σε μένα την ίδια χάρη και γοητεία που της έδωσες κείνη τη μέρα. Θα προσευχηθώ στο μύρο, υψώνοντας τα χέρια μου στ' αστέρια και θα πω, κουνώντας τα κυματιστά:

Δεν προσεύχομαι για ομορφιά, ούτε για φήμη, μήτε για χρήματα θέλω μόνο εκείνον, που με αγνοεί και δεν μου ρίχνει μια ματιά! Σε παρακαλώ, ας μη βρίσκει ο νους του γαλήνη, ας μην μπορεί να κάθεται και να τρώει. Είθε να μη σκέφτεται τίποτ’ άλλο, παρά εμένα, εμένα, εμένα!

Φ: «Λοιπόν, τώρα μ' εντυπωσίασες! Μακάρι να πιάσει η προσευχή σου! Σίγουρα σου αξίζει ένας καλός άντρας σαν τον Κρέοντα! Μακάρι να πιάσει η προσευχή σου!» 

Θ: «Και μου αξίζει, και θα πιάσει! Ο μάγος μού έδωσε και κάτι ακόμη, που 'ταν μες στη συμφω­νία.»

Φ: «Τι πράγμα;»

Θ: Ξόρκι για τον πονοκέφαλο.

Φ:"Ξόρκι για τον πονοκέφαλο; Γιατί τάχα;"

Θ:“Είπε πως μερικές φορές όλα αυτά τα μαγικά μπορεί να σε κάνουν ράκος. Γι αυτό μου έδωσε ξόρκι για τρία είδη πονοκέφαλου. Να το, κοίτα το, Φλαβία."

Φ: "Αφού το ξέρεις πως είμαι αγράμματη! Ποτέ δεν έμαθα να διαβάζω! Όλα αυτά τα ορνιθοσκαλίσματα μου φαίνονται κινέζικα! Εσύ όμως, που είσαι Ελληνίδα, δεν καταλαβαίνεις τίποτα;"
Θ: “Τίποτα, στ’ αλήθεια. Βλέπεις, Φλαβία, αν και τα γράμματα είναι ελληνικά, οι λέξεις είναι
εβραίικες ή αιγυπτιακές ή κάποιας άλλης ξένης γλώσσας. Οι μάγοι πάντα γράφουν τα ξόρκια τους με αινιγματικό τρόπο. Άσε που τα ορνιθοσκαλίσματά τους μερικές φορές δεν είναι καν αληθινά γράμματα, παρά γεννήματα της φαντασίας τους, που τα επινόησαν επιτόπου. Μου 'δώσε όμως τη μετάφραση, που λέει: ‘Αν δεν μου σταματήσει ο πονοκέφαλος, να πονέσει το κεφάλι του Όσιρι, να σπάσουν απ' τον πόνο τα μηλίγγια του Άμμωνα, να τρελαθεί απ’ την ημικρανία  η Ησενεφθύς.

Αυτό το ξόρκι μου 'πε να λέω, αν με πιάσει πονοκέφαλος."

            Το σενάριο αυτό, που μοιάζει να ’ναι σύγχρονο, θα μπορούσε να είχε διαδραματισθεί στην Αίγυπτο πριν από 2000 χρόνια, σύμφωνα με έναν ελληνικό πάπυρο που γράτηκε στα χρόνια της βασιλείας του Αυγούστου (30-14 π.Χ.), και βρέθηκε το 1973 στο Βερολίνο, μέσα στη λάρνακα μιας μούμιας. Ο πάπυρος αυτός αποτελεί στην πραγματικότητα ένα σωστό εγχειρίδιο με οδηγίες για την εκτέλεση μαγικών τελετών. Εκτός από τους παπύρους, πολλά φυλαχτά, που τα φορούσαν ή τα έφεραν οι ερωτευμένοι, έχουν βρεθεί από αρχαιολόγους σε τάφους ή σε ερείπια σπιτιών, αφημένα εκεί, όταν οι κάτοχοί τους έφυγαν ή πέθαναν.
Καλυμμένα από τη ζεστή, ξερή άμμο της Αιγύπτου, τα αντικείμενα αυτά μπόρεσαν να διατηρηθούν ακέραια ως τις μέρες μας.

Το πιο εκπληκτικό εύρημα, γνωστό με το παρωνύμιο "Η μαγική βιβλιοθήκη των Θηβών", παραμένει χωρίς προηγούμενο στην ιστορία των μαγικών σπουδών. Αναφέρεται ότι, κάπου γύρω στο 1828, οι Αιγύπτιοι βρήκαν τυχαία σε τάφο των δυτικών Θηβών ένα σωστό θησαυρό από παπύρους και κώδικες (οι ακριβείς λεπτο­μέρειες είναι άγνωστες και δεν μπορούν να ανευρεθούν). Σχεδόν αμέσως οι επιμελητές των συλλογών παπύρων στο Λονδίνο, τη Στοκχόλμη, το Λέιντεν, το Παρίσι και το Βερολίνο έσπευσαν να προμηθευθούν βιβλία και κυλίνδρους από το εύρημα αυτό. Τα κείμενά τους παραμένουν μέχρι σήμερα μοναδικά, τόσο για τη γλώσσα τους όσο και για το περιεχόμενό τους. Γραμμένα σε τέσσερα διαφορετικά αλφά­βητα και τις αντίστοιχες γλώσσες (ιερατική, δη­μοτική, κοπτική και ελληνική), τα κείμενα αυτά είναι τα πληρέστερα εγχειρίδια που έχουν δια­σωθεί από την αρχαιότητα. Ο θησαυρός αυτός στοιβάχτηκε ίσως στον τάφο τον 4ο αιώνα μ.Χ., για να σωθεί από τις αρχές που επεδίωκαν την εξάλειψη της μαγείας. Ή μπορεί και να τοποθε­τήθηκε εκεί για να ξεπροβοδίσει και να συνο­δεύσει τον νεκρό κάτοχό του στη μετά θάνατον ζωή. Σε κάθε περίπτωση, το αποτέλεσμα ήταν να διατηρηθεί ανέπαφος ο ανεκτίμητος αυτός θησαυρός για 1400 χρόνια.

Μαγικά σύνολα, ευρήματα της δεκαετίας του 1970 από την Αίγυπτο, βρίσκονται σήμερα στην Κολωνία και το Μόναχο. Κάθε σύνολο αποτελείται από ένα αγγείο που περιέχει, αφε­νός ένα ξόρκι γραμμένο στα Ελληνικά πάνω σε πάπυρο, και αφετέρου δύο κέρινα αγκαλιασμέ­να ειδώλια. 'Ένα άλλο εύρημα. που βρίσκεται σήμερα στο Παρίσι, αποτελείται από ένα αγγείο, ένα μολύβδινο έλασμα και ένα πήλινο ει­δώλιο τρυπημένο με καρφιά. 'Αν και η προέλευση τους είναι άγνωστη, τα αντικείμενα αυτά βρέθηκαν μάλλον σε τάφους. Οι οδηγίες στα μαγικά εγχειρίδια των Θηβών (ένα είδος “Σολομωνικών”), για την προετοιμασία ερωτικών γητε­μάτων, αναφέρονται με ακρίβεια τόσο στη δια­δικασία της κατασκευής τέτοιων ειδωλίων από κερί ή πηλό, όσο και σε εκείνη της τοποθέτησής τους μέσα σε αγγεία ή τάφους, ιδιαίτερα δε σε τάφους ατόμων που πέθαναν βίαια ή πρόωρα. Τα ανήσυχα αυτά, περιπλανώμενα πνεύματα (νεκυδαίμονες) μπορούσε να καλέσει ο μάγος και να τα έχει στις προσταγές του.

Υγεία. Η δεύτερη σπουδαιότερη ενασχόλη­ση των προγόνων μας, μετά τον έρωτα, φαίνεται να ήταν ό,τι είχε σχέση με το σώμα τους. Πολυάριθμα φυλαχτά για να αποτρέπουν ή να ανακουφίζουν τις αρρώστιες και τους πόνους, ιδιαίτερα τον πυρετό, έχουν επίσης διασωθεί, γραμμένα στις γλώσσες που αναφέραμε πιο πά­νω. Ο πυρετός, που στην πραγματικότητα δεν είναι αρρώστια, αποτελεί μάλλον ένα από τα πολλά συμπτώματα που συνοδεύουν και έτσι προδίδουν πολλές ασθένειες διαφορετικής προέλευσης. Υπήρξε ανέκαθεν ένας τρομερός εχθρός, που επιτίθεται και αντιμετωπίζει την άμυνα του οργανισμού, και αψηφά τους περισσότερους γιατρούς, όχι μόνο στην αρχαιότητα αλλά και σε νεότερες εποχές. Για το λόγο αυτό οι θνητοί εναπόθεταν τις ελπίδες τους στις πα­ραδοσιακές ικανότητες των εκπροσώπων της ιατρικής, οι οποίοι, προκειμένου να τους θερα­πεύσουν τον πυρετό, τους έδιναν κάθε είδους συνταγή, από κόπρανα σκύλων, γάτων και αν­θρώπων, μέχρι αράχνες, τον ιστό τους, ή και υδροθεραπείες.

Με δεδομένο το ισχνό αντιπυρετικό οπλο­στάσιο που διέθεταν οι γιατροί κατά την αρχαιό­τητα, η παρατήρηση του Πλίνιου για τη ματαιό­τητα της καταπολέμησης του τεταρταίου πυρε­τού (της ελονοσίας), αναμφίβολα, και άλλων ειδών ελώδους πυρετού), εκφράζει την απογοή­τευση που θα ένιωθαν οι γιατροί του αρχαίου κόσμου, όταν αναγκάζονταν να αναμετρηθούν με αυτόν τον πανταχού παρόντα, παντοδύναμο -ακόμη και θεϊκό-αντίπαλο. To corpus των αρχαίων ιατρικών κειμένων, το οποίο περιλαμ­βάνει και ανώνυμες πραγματείες που διασώθη­καν πάνω σε παπύρους, αναφέρεται σποραδικά μόνο στο θέμα του πυρετού. Ο τρόπος, όμως, που οι αρχαίοι αντιμετώπιζαν αυτό το βάσανο καταγράφεται πιο εύγλωττα στα πολυάριθμα μαγικά ξόρκια που διασώθηκαν από την αρχαιό­τητα. Γραμμένα σε περισσότερες από έξι γλώσ­σες, προέρχονται, ειδικότερα, από την Αίγυπτο, χάρη στους παπύρους της. Αποτρεπτικά του πυρετού από την Αίγυπτο μαρτυρούνται, από την περίοδο των Φαραώ και μετά, σε νεότερα κείμενα, στη δημοτική, κοπτική, αραβική και εβραϊκή γλώσσα, αλλά κυρίως σε κείμενα ελλη­νικά, γραμμένα σε πάπυρο και περγαμηνή.

Όπου ο Πλίνιος και οι γιατροί, στην απόγνωσή τους, σήκωναν τα χέρια, εκεί ορμούσαν οι έμποροι της μαγείας.

Σ’ ένα φυλαχτό, αποτρεπτικό του πυρετού του 3ου - 4ου αι. μ.Χ., συμφύρονται ονό­ματα ανάκατα, εβραϊκά και περσικά, αλλά και ανόητα, χωρίς ειρμό, χύμα, σε μια απελπισμένη προσπάθεια να ανακουφίσουν την αρρώστια. Ο ουροβόρος, το φίδι που δαγκώνει την ουρά του, σχηματίζοντας έτσι έναν κύκλο που συμβολίζει πληρότητα και αιωνιότητα, ήταν ήδη γνωστός στην αρχαία Αίγυπτο, απ’ όπου υιοθετήθηκε από τους Έλληνες και τους Ρωμαίους, όπως και από τους Ευρωπαίους εξορκιστές και Αποκρυφιστές του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Ακόμη και σήμερα είναι της μόδας στους κύ­κλους του New Age.

Μαντεία. Το να συμβουλεύεται κανείς τους θεούς για το μέλλον είναι πρακτική γνωστή σε ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο, και μαρτυρείται, έμμεσα συνήθως, στις αναφορές αρχαίων συγγραφέων και ιστορικών. Σπάνια μόνο μαθαίνου­με τα ίδια τα ερωτήματα που απευθύνονταν στις θεότητες. Η Αίγυπτος, και πάλι, χάρη στο ξηρό της κλίμα, διέσωσε δεκάδες τέτοια ερωτήματα σε μαντεία, για 600 περίπου χρόνια.

Τα ερωτήματα αυτά (50 στα Ελληνικά, 40 στη δημοτική και 12 περίπου στην κοπτική γλώσσα) ζητούν από διάφορους θεούς, Έλληνες (Ήλιος, Διόσκουροι, Ζευς) και Αιγύπτιους (Σάραπις, Αρποκράτης) να προβλέψουν το μέλλον. Κάποιος ιερέας του μαντείου έγραφε κάθε ερώτηση δύο φορές, σε αρνητική και θετική διατύπωση, πάνω σε ένα κομμάτι πά­πυρο, έκοβε τον πάπυρο στη μέση και τοποθε­τούσε τα δύο κομμάτια κοντά στο άγαλμα του θεού, στον οποίο απευθυνόταν η ερώτηση. "Αν εγώ θα ..., δώσε μου το σημείωμα αυτό". "Αν εγώ δεν θα ..., επίστρεψέ μου αυτό το σημείω­μα" .

Μέταλλα, Στην ειδική διάλεκτο των μαγικών σπουδών ο όρος lamella χρησιμοποιείται για να δηλώσει τα γητέματα της καλής τύχης, αλλά και τα φυλαχτά που χαράσσονται σε μπρούντζινα, ασημένια ή χρυσά λεπτά ελάσματα, ενώ ο όρος defixio για τις κατάρες και τα μάγια που δένουν, που γράφονται συνήθως πάνω σε μολύβδινα ελάσματα.

Πάνω από χίλια αρχαία κείμενα με κατάρες, γραμμένα σε διάφορα υλικά, συνήθως μέταλλα, αλλά και πέτρα, περγαμηνή και πάπυρο, χρονο­λογούνται από τα τέλη του 6ου π.Χ. έως τον 5ο μ.Χ. αιώνα. Τα κείμενα αυτά προέρχονται από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, από την Αγγλία στον Βορρά, έως τη Νουβία στον Νότο και από την Ισπανία στη Δύση, έως το Λουριστάν στην Ανατολή. Το περιεχόμενό τους καλύ­πτει ένα ευρύτατο φάσμα ανθρώπινης δραστη­ριότητας: αθλητισμό, θεατρικούς αγώνες, δικα­στικούς αγώνες, αντιζηλίες ερωτικές και επαγ­γελματικές.

Σφραγιδόλιθοι. Χιλιάδες αρχαίοι, 'γνωστι­κοί", όπως ονομάζονται, σφραγιδόλιθοι (από ίασπη, αιματίτη, χαλκηδόνιο, λάπις-λάζουλι, ορεία κρύσταλλο, καρνεόλιο, αχάτη, πράσινο χαλαζία, οψιανό, στεατίτη) έχουν συγκεντρωθεί σε συλ­λογές σε ολόκληρο τον κόσμο, και οι περισσό­τεροι είναι ακόμη αδημοσίευτοι. Τα ορυκτά συν­δέονταν με τους πλανήτες και τις θεότητες και οι άνθρωποι πίστευαν ότι είχαν δυνάμεις και ιδιότητες, που εκφράζονταν ακόμα και από το χρώμα τους: ο γαλακτίτης, μια άσπρη πέτρα, υποτίθεται ότι αύξανε τη ροή του γάλακτος σε γυναίκες και ζώα, ο κρασόχρωμος αμέθυστος εθεωρείτο ότι προλάβαινε το μεθύσι, ενώ οι κόκκινες πέτρες (ίασπις, αιματίτης, καρνεόλιο) συγκρατούσαν την αιμορραγία της περιόδου. Μαγικές ρήσεις-προσευχές για υγεία, τύχη, μα­κροζωία και καλή θέληση σκαλίζονταν στους σφραγιδόλιθους σε Ελληνικά, ψευδο - Ελληνικά, παραφθορές Αιγυπτιακών, Εβραϊκών, Αραμαϊκών, ή απλά με διάφορες ασυναρτησίες. Κάθε σύμβολο, αλφαβητικό ή τυχαίο, γέννημα της φαντασίας του μάγου, μπορούσε να εντυ­πωσιάσει βαθιά κάθε αγράμματο, αφελή του πελάτη, που το θεωρούσε προικισμένο με παντο­δύναμη μαγεία. Αλλά και μορφές θεοτήτων ή δαιμόνων χαράσσονταν, επίσης, επάνω στους λίθους. Τα πετράδια, προτού πουληθούν στον γεμάτο ελπίδες πελάτη, "ενεργοποιούνταν" με τελετές καθαγιασμού.

Σημειώσεις του επιμελητή.

Στις αρματοδρομίες ρωμαϊκού τύπου οι ομάδες των αλόγων δια­γωνίζονταν με διαφορετικά χρώματα, κόκκινο, λευκό, πράσινο και μπλε. Στη Ρώμη τα ίδια τα περίφημα τέσσερα χρώματα μπορεί να χρονολογούνται στο τέλος του 3ου αιώνα π.Χ. Οι οπαδοί τού κάθε χρώματος (ή της κάθε ομάδας) στον ιππόδρομο (circus) είχαν οργα­νωθεί επαγγελματικά λίγο αργότερα. Κατά την πρώιμη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο η Αλεξάνδρεια είχε ένα μεγάλο ιππόδρομο, που βρισκόταν στο νοτιοδυτικό τμήμα της πόλης. Οι φατρίες του ιπ­ποδρόμου είχαν εισαχθεί στην Αλεξάνδρεια λίγο πριν από το 315 μ.Χ. Και άλλοι συγγραφείς και ο Δίων ο Χρυσόστομος (Ι-ΙΙ μ,Χ.) περι­γράφουν τις κλάκες των μεθυσμένων στις ιπποδρομίες της πόλης αυτής, που ήταν συχνά βίαιες (Or. 32.31,40-3,45-6, 74-5,77,81,89). Βλέπε επίσης: J. Η. Humphrey, Roman circuses (Λονδίνο 1986), ιδ. 137-8, 505-12' A. Κ. Bowman, Egypt after the Pharaohs (Λονδίνο 1986) 50, 145.

Από το τέλος 4ου π.Χ. αιώνα και εξής και σ' ολόκληρη τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο, η εγγραμματοσύνη στην ελληνική γλώσσα αυξήθηκε σε όγκο παπύρων, ιδιαίτερα σε μεγάλες πόλεις που βρί­σκονταν υπό ρωμαϊκή κατοχή. Φαίνεται όμως ότι οι γραμματικές γνώσεις προορίζονταν κυρίως για διοικητική χρήση, ενώ έξω από τους κυβερνητικούς κύκλους η γνώση της ελληνικής γραφής και λο­γοτεχνίας αποτελούσε το προνόμιο ενός μικρού αλλ' αφοσιωμένου κοινού. Το μεγαλύτερο μέρος εγχώριου πληθυσμού δεν είχε πιθα­νώς καμιά γνώση ούτε ελληνικής ούτε δημοτικής (αιγυπτιακής). Βλέπε ιδιαίτερα: Bowman (ό.π.), 158-9, 162- D. Thompson, "Literacy and power in Ptolemaic Egypt, στο A. K. Bowman και G. Woolf (eds), Literacy and power in the ancient world (Cambridge 1994), 67-83.